Zawarcie związku małżeńskiego wiąże się z powstaniem pomiędzy małżonkami nie tylko więzi emocjonalnej, prawnej, ale i finansowej. Zgodnie z przepisem art. 31 kro, z chwilą zawarcia związku małżeńskiego, między małżonkami z mocy ustawy powstaje wspólność majątkowa. Obejmuje ona wszystkie przedmioty, które zostały nabyte w czasie jej trwania przez oboje z małżonków lub jednego z nich.
Ustanie majątkowej wspólności ustawowej
Konsekwencją ustania majątkowej wspólności małżeńskiej jest z reguły konieczność dokonania podziału majątku wspólnego. Zasadę tę należy wywodzić z przepisu art. 35 kro, zgodnie z którym w czasie trwania wspólności żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego.
Należy mieć na uwadze, że podział majątku wspólnego jest zawsze niełatwym procesem, który często kosztuje strony wiele stresu oraz nieprzyjemności, dlatego warto do niego przygotować się nie tylko psychicznie, ale i rzeczowo.
Ustanie ustroju wspólności ustawowej, oznacza przekształcenie wspólności łącznej we współwłasność w częściach ułamkowych, tworząc możliwość dokonania podziału majątku wspólnego.
W czasie trwania małżeństwa sytuacja ta może wystąpić w kilku przypadkach. Mianowicie, w przypadku:
- zawarcia przez małżonków umowy majątkowej małżeńskiej tzw. intercyzy, znoszącej współwłasność i zastępującej ją rozdzielnością majątkową (art. 51 kro),
- ustanowienia rozdzielności majątkowej przez sąd – wskutek wystąpienia z takim żądaniem przez jednego z małżonków lub na żądanie wierzyciela jednego z małżonków (art. 52 § 1 i 1a kro),
- powstania rozdzielności majątkowej z mocy prawa w wyniku ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków,
- orzeczenia rozwodu (art. 56 § 1 kro) lub separacji (art. 54 § 1 i art. 61[4] § 1 kro),
- śmierci, uznania za zmarłego lub sądowego stwierdzenia zgonu jednego z małżonków,
- unieważnienia małżeństwa.
Pamiętać trzeba, że przez intercyzę małżonkowie mogą wspólność ustawową także rozszerzyć lub ograniczyć a nie tylko ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków Umowa taka musi być pod rygorem nieważności zawarta w formie aktu notarialnego. Intercyza może być także zmieniona albo rozwiązana. W razie jej rozwiązania w czasie trwania małżeństwa, powstaje między małżonkami wspólność ustawowa, chyba że strony postanowiły inaczej.
Podstawowym i najczęstszym trybem podziału majątku w przypadkach spornych jest sądowy podział majątku w postępowaniu nieprocesowym.
Polecamy przeczytać: Wsparcie prawne – zakres usług prawniczych
Składniki majątku wspólnego małżonków
W skład majątku wspólnego wchodzą w szczególności:
- pobrane wynagrodzenie za pracę oraz dochody z innej działalności zarobkowej małżonków,
- środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego,
- dochody z majątku wspólnego, jak również majątku osobistego każdego z małżonków,
- kwoty składek zaewidencjonowanych na subkoncie emerytalnym,
- przedmioty zwykłego urządzenia domowego użytkowane przez oboje małżonków (także nabyte w drodze dziedziczenia, zapisu lub darowizny).
Majątek osobisty małżonków
Każdy przedmiot, który nie jest objęty wspólnością majątkową, należy do osobistego majątku każdego z małżonków. Jest to o tyle istotne, że w przypadku rozwodu lub ustania wspólności majątkowej małżeńskiej składniki majątku osobistego małżonków nie podlegają podziałowi. Katalog przedmiotów, które nie wchodzą w skład majątku wspólnego (majątek osobisty), został określony w przepisie art. 33 kro.
Do majątku osobistego każdego z małżonków należą:
- przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
- przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
- prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
- przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
- prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
- przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
- wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;
- przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
- prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;
- przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Warto przeczytać: Podział majątku po rozwodzie
Sposoby podziału
Podział majątku wspólnego może zostać wykonany na drodze sądowej lub pozasądowej (polubownie). Sądowy podział majątku każdorazowo poprzedzony jest złożeniem odpowiedniego wniosku o podział majątku wspólnego. Może on zostać zawarty w pozwie o rozwód składanym do Sądu Okręgowego albo w nowym postępowaniu wszczętym po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej przed Sądem Rejonowym.
Podziału można dokonać przez podział rzeczy w naturze, np. działki na dwie mniejsze, przyznanie majątku lub jego części jednej ze stron z obowiązkiem spłaty lub sprzedaż rzeczy i podział uzyskanej kwoty.
Dokonując podziału w naturze sąd dzieli na części odpowiadające wartością udziałom współwłaścicieli z uwzględnieniem wszelkich okoliczności zgodnie z interesem społeczno-gospodarczym. Różnice wartości wyrównuje się przez dopłaty pieniężne.
Jeżeli w wyniku podziału całość rzeczy przypadnie współwłaścicielowi, który nie włada tą rzeczą, sąd w postanowieniu o zniesieniu współwłasności orzeknie również co do jej wydania lub opróżnienia przez drugą stronę pomieszczeń znajdujących się na nieruchomości, określając stosownie do okoliczności termin wydania rzeczy lub opróżnienia pomieszczeń. Określenie terminu wydania nieruchomości wchodzącej w skład gospodarstwa rolnego lub jej części bądź opróżnienia znajdujących się na niej pomieszczeń następuje z uwzględnieniem interesu społeczno-gospodarczego.
W postanowieniu zarządzającym sprzedaż rzeczy sąd bądź rozstrzygnie o wzajemnych roszczeniach współwłaścicieli, bądź też tylko zarządzi sprzedaż, odkładając rozstrzygnięcie o wzajemnych roszczeniach współwłaścicieli oraz o podziale sumy uzyskanej ze sprzedaży do czasu jej przeprowadzenia.
W przypadku zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego sąd ustala jego skład i wartość, w szczególności obszar i rodzaj nieruchomości wchodzących w skład tego gospodarstwa oraz obszar i rodzaj nieruchomości stanowiących już własność współwłaścicieli. Podział w naturze nastąpi tu dopiero po zasięgnięciu opinii biegłych co do sposobu podziału. W razie braku zgody sąd przyzna gospodarstwo rolne temu z małżonków, który je prowadzi lub stale w nim pracuje, chyba że interes społeczno-gospodarczy przemawia za wyborem innego współwłaściciela.
Jeżeli warunki te spełniają oboje albo jeżeli nie spełnia ich żaden sąd przyzna gospodarstwo rolne temu z nich, który daje najlepszą gwarancję jego należytego prowadzenia.
Na wniosek obojga małżonków sąd zarządzi sprzedaż gospodarstwa rolnego stosownie do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. Sprzedaż gospodarstwa rolnego sąd zarządzi również w wypadku niewyrażenia zgody przez żadnego ze współwłaścicieli na przyznanie mu gospodarstwa.
Wniosek o podział majątku – wymogi formalne
Wniosek o podział majątku wspólnego może złożyć jeden z małżonków bądź inna osoba zainteresowana jego dokonaniem np. wierzyciel. Wniosek taki powinien wskazywać wszystkie przedmioty majątkowe nabyte podczas trwania wspólności ustawowej podlegające podziałowi (zarówno ruchomości, jak i nieruchomości). Co istotne, przy podziale majątku, do którego w skład wchodzą nieruchomości, należy przedstawić dowody, które potwierdzają tytuł własności np. odpis z księgi wieczystej.
Elementem istotnym, jest zawarcie we wniosku podstawy prawnej, tj. wskazania przyczyny ustania wspólności majątkowej np. orzeczenie rozwodu. Niezbędne jest również przedstawienie dokumentu, potwierdzającego ustanie wspólności majątkowej. Kluczowe, jednak niewymagane przez przepisy prawa jest, aby wnioskodawca (będący jednym z małżonków) wskazał propozycje co do podziału majątku, w szczególności wskazał, które ze składników chce otrzymać wskutek podziału. Sąd nie jest związany z tą propozycją, jednak niewątpliwie ułatwi mu podjęcie decyzji w orzeczeniu.
We wniosku o podział majątku wspólnego wnioskodawca może ubiegać się nie tylko o sądowy podział, ale także o zwrot wydatków i nakładów poczynionych z majątku osobistego na majątek wspólny, rozliczenia pobranych po ustaniu wspólności pożytków, rozliczenia spłaconych długów itd. Jest to o tyle ważne, gdyż niezgłoszenie roszczeń uzupełniających w toku sprawy o podział majątku zagrożone jest prekluzją tzn. utratą prawa dochodzenia ich w odrębnym procesie. Dodatkowo wniosek powinien zawierać takie informacje jak wartość przedmiotu sprawy.
Wraz ze złożeniem wniosku należy uiścić stosowną opłatę (dowód jej uiszczenia należy dołączyć do wniosku), wynoszącą 1000 zł. Przy czym, jeżeli małżonkowie działają w porozumieniu i składany wniosek zawiera zgodny projekt podziału majątku wspólnego, kwota ulega zmniejszeniu do wysokości 300 zł.
Umowny podział majątku wspólnego
Co do zasady umowny podział majątku wspólnego może być dokonany przez małżonków w dowolnej formie, nawet ustnej. Ustawodawca wprowadził jednak pewne ograniczenia z uwagi na to, jakie przedmioty wchodzą w skład majątku. Jeżeli umowa o podział majątku dotyczy nieruchomości lub prawa użytkowania wieczystego, musi być zawarta w formie aktu notarialnego. Z kolei do dokonania umownego podziału majątku wspólnego, w którego skład wchodzi przedsiębiorstwo, potrzebna jest forma pisemna z podpisami notarialnie poświadczonymi. Chyba że w skład przedsiębiorstwa wchodzą nieruchomości lub jest ono objęte zarządem sukcesyjnym – wówczas również do umownego podziału majątku wspólnego wymagana jest obecność notariusza i sporządzenie przez niego aktu notarialnego.
Sprawdź: Zgoda małżeńska
Przedmiotem podziału majątku mogą być tylko aktywa. Oznacza to, że umowny podział majątku wspólnego nie może obejmować długów małżonków. Umowa o podział majątku powinna zawierać rozliczenie nakładów i wydatków dokonanych w czasie trwania wspólności. Umowny podział majątku opiera się na zasadzie swobody umów. W praktyce oznacza to, że strony mogą dowolnie ustalić, komu przypadną poszczególne składniki majątku. Swoboda dotyczy także ich wysokości oraz ewentualnych terminów spłat czy dopłat, oraz sposobu ich zabezpieczenia. Trzeba mieć jednak na względzie, że kro wprowadza pewne ograniczenia w tym zakresie. Zasadą jest, że oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Z tego względu ustalenie nierównych udziałów wymaga sądowego podziału majątku lub ustanowienia uprzednio rozdzielności majątkowej przez małżonków. W skład majątku do podziału nie mogą wchodzić także przedmioty, określone we wcześniej wspomnianym przepisie art. 33 kro. Nierówny podział majątku ustalany jest przez sąd z ważnych powodów. W judykaturze przyjmuje się, że ważnym powodem są:
- rażące lub uporczywe naruszanie przez jednego z małżonków obowiązków wobec rodziny np. narkomania, hazard, alkoholizm itd.,
- długotrwała separacja zawiniona przez jednego z małżonków.
Autor: Andrzej Pazdyga – Radca Prawny Toruń
